علت خارش مقعد; معاینه و درمان خانگی و دارویی

خارش مقعد (anal itching) عارضه‌ای است كه برای زنان، مردان و حتی کودکان هم اتفاق می‌افتد و می‌تواند بصورت مداوم یا لحظه‌ای باشد. این عارضه اكثراً در بزرگسالان بين سنين 40 تا 60 سالگی (1 الی 5 درصد از عموم مردم) رخ می‌دهد. خارش مقعد در مردان بيشتر است و نسبت آن در مقايسه با زنان 4 به 1 است. دلایل گوناگونی برای ایجاد این عارضه وجود دارد و به همين خاطر تشخيص دقيق برای تجويز درمان مناسب اهميت بسيار بالايی دارد. برای آشنایی بیشتر با علت خارش مقعد و روش‌های درمان آن در ادامه با ما همراه باشید:

خارش مقعد چيست؟

خارش مقعد وضعیتی است كه در آن يک احساس ناخوشايند در پوست اطراف مقعد ايجاد می‌شود و شخص تمايل به رفع خارش پيدا می‌كند. خارش به دو نوع “اوليه” و “ثانويه” طبقه بندی می‌شود.

در حالت اولیه: خارش به دلیل وجود یک بیماری یا مشکل دیگر نیست.

در حالت ثانويه: یک علت زمینه ای قابل تشخیص وجود دارد که درمان آن مشخص است.

تحريک جزئی پوست منجر به خارش مقعد می‌شود و اگر ادامه يابد پوست آسيب ميبيند و محل خارش بزرگتر و سوزش بيشتر می‌شود. خاراندن مكرر باعث میشود تا شخص بیشتر بخواهد محل را خارش دهد و اين خود مشكل را بدتر می‌كند.

علت خارش مقعد

علت خارش مقعد در بسياری از مشكلات آنوركتال عمومی است و عواملی مانند بیماری های گوارشی و اختلالات مقعدی، عفونت ها، تعریق زیاد و غیره منجر به آن می شود که در ادامه به تفکیک آنها را بررسی خواهیم کرد.

علت خارش اوليه یا آنی

همانطور که در ابتدای مقاله عنوان کردیم، خارش اولیه یا آنی که فرد فقط گاهی به آن دچار می‌شود ممکن است بدون علت زمینه‌ای یا ابتلا به بیماری خاصی ایجاد شود.

• دلایل این عارضه هميشه قابل تشخيص نيست ولی حدس بر اين است كه ترشحات تحريک كننده از كانال مقعد منجر به خارش مقعد می‌شود و ادامه آن در بلند مدت عصب‌های پوست را بصورت مزمن تحريک و فعال می‌كند.
• ضمنا خارش ميتواند از اختلالات عصبی و همچنين تحريک سيستم عصبی مركزی مثلا ناشی از دارو باشد. برخي مواقع هم علت خارش محركات ذهنی است و ريشه علائم از مغز است نه اندام های ديگر.
• از ديگر عوامل خارش مقعد می‌توان به رطوبت ناشی از عرق يا مدفوع يا ترشحات اشاره كرد. طبق بررسی های انجام شده خارش به محض تميز كردن محل اطراف مقعد رفع می‌شود كه اين خود نشانه ای از علت خارش مقعد است.
• علت خارش علاوه بر بهداشت نامناسب می‌تواند از بهداشت زياد از حد ناشي از صابون هاي تحريك كننده و كرم هاي معطر هم باشد. بهداشت بيش از حد و استفاده از استروئيدهاي موضعي پوست را زخم و به آن آسيب ميرساند كه در نتيجه مشكل به خاطر تميزي زياد از حد بدتر ميشود.
• هرچند مطالعه و بررسی زيادی روی غذاهای خاص انجام نشده ولي عوامل غذايي هم ميتواند در بروز خارش اثر داشته باشد. قهوه (كافئين دار يا بدون كافئين) يكي از عوامل اصلي خارش است. مصرف قهوه قدرت انقباض عضلات مقعد در حالت عادی را كاهش و باعث نشت ترشحات مقعد و مدفوع می‌شود.
• مواد غذايي موثر ديگر شامل چاي ، نوشابه ، مايعات انرژي زا ، شكلات ، ميوه های مركباتي، گوجه فرنگي، غذاهاي تند، آبجو، لبنيات و آجيل هستند.
• عفونت هم يكي از دلايل خارش مقعد است. برای مثال، عفونت پوستي باكتريايي، عفونت قارچي (هرچند برخي قارچها بطور طبيعي روي پوست مقعد حضور دارند)، عفونت انگلي با كرمك يا انگل، عفونت ويروسي و زگيل مقعد.

در بيمارستان مركزی واشنگتن، خارش نوع اوليه (ايديوپاتيک) طي يک سيستم مرحله بندی و طبقه بندی شده است:

مرحله صفر: حاكی از پوست نرمال است

مرحله 1: پوست ملتهب و قرمز

مرحله‌ 2: پوست ضخيم شده

مرحله‌ 3: پوست ضخيم با لبه های تيز و زخم شده

دلایل خارش مقعد از نوع ثانويه

خارش مقعد ثانویه می‌تواند علل زمینه ای مختلفی داشته باشد که در ادامه برخی از شایع ترین دلایل را با هم بررسی خواهیم کرد:

بیماری های پوستی

• پسوريازيس
• درماتيت سبورئيک
• درماتيت آتوپيک
• درماتيت تماسی
• پلانوس ليچن
• سيمپلكی ليچن
• اسكلروز ليچن

اختلالات گوارشی و بیماری‌های مقعدی

• اسهال مزمن: تحریک ناحیه مقعد به دلیل اسهال و ترشحات مداوم می‌تواند منجر به ایجاد التهاب و خارش مقعد شود.
• یبوست: سفتی و خشکی مدفوع می‌تواند منجر به بروز حساسیت و خارش در ناحیه مقعد شود.
• بواسیر یا هموروئید: التهاب و پارگی در عروق ناحیه مقعد با نام بیماری هموروئید شناخته می شود که یکی از علائم آن خارش مقعدی است. این عارضه علائم دیگری مثل خونریزی، درد، بیرون زدگی و غیره هم ایجاد می‌کند.

اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری درباره این بیماری داشته باشید به این صفحه مراجعه کنید: بواسیر چیست؟ علت و علائم انواع هموروئید

• آبسه: جمع شدن چرک و عفونت در انتهای مقعد و نزدیک راست روده را آبسه مقعدی می گویند. این عارضه علاوه بر ایجاد برآمدگی ملتهب و دردناک، باعث ایجاد خارش مقعدی هم می‌شود.
• شقاق یا فیشر مقعدی: به ایجاد زخم و شکاف در ناحیه مقعدی گفته می‌شود که معمولا بر اثر فشار زیاد مثل یبوست ایجاد می‌شود. شقاق مقعدی با علائم دردناکی مثل سوزش، خارش، درد زیاد و خونریزی همراه است.

مطلب مرتبط: شقاق مقعدی چیست؟ علائم و دلایل و راه تشخیص فیشر

• فیستول: به ایجاد یک مجرای عفونی بین روده بزرگ و پوست اطراف مقعد فیستول گفته می‌شود. عفونت فیستول مقعدی پیش رونده است و اگر این عارضه به موقع درمان نشود، پیچیده شده و درمان آن بسیار سخت خواهد شد. خروج عفونت و خون از مقعد، خارش و سوزش و گاهی درد مقعد از علائم فیستول شناخته می‌شوند.
• بیماری ها و عفونت‌های جنسی مثل زگیل تناسلی: زگیل تناسلی و زگیل مقعدی از شایع ترین بیماری های جنسی شناخته می‌شوند. این بیماری ها علائمی مثل ایجاد زائده روی نواحی تناسلی، خارش و سوزش ایجاد می کنند.

ديگر عوامل، بيماری‌هايی هستند كه كل بدن را در بر گرفته اند مثل :

ديابت، لوسمی و لنفوم، نارسايی كليه، بيماری‌های كبدی (يرقان انسدادی)، كم خوني و فقر آهن يا پركاری تيروئيد.

با وجود اينكه خارش ميتواند علت های متنوعی داشته باشد ولی بايد خاطر نشان كرد در بسياری از موارد علت اصلی غير قابل تشخيص است.

مراحل معاینه و بررسی بيمار توسط پزشک

هر کسی که خارش مداوم دارد باید به پزشک مراجعه کند. سابقه پزشكي بيمار، زمان و مدت خارش و همچنين علائم همراه آن بايد بررسي شوند. مواردی از قبيل تعدد و حالت اجابت، ترشح احتمالی مدفوع، حس رطوبت يا حس اجابت ناتمام، نحوه بهداشت و پاكسازی پس از اجابت همگی بايد بررسی شوند. برای شناسایی علت، پزشک ممکن است سوالات زیر را بپرسد:

• چه مدت خارش وجود داشته است؟
• چه چیزی آن را بدتر یا بهتر می کند؟
• سوالاتی درمورد سبک زندگی، از جمله رژیم غذایی، اقدامات بهداشتی و سفرهای اخیر
• شدت خارش و تاثیر آن بر زندگی فرد؟
• اطلاعات دیگری که ممکن است به پزشک در شناسایی علت کمک کند عبارتند از:

• سابقه پزشکی گذشته به ویژه هر گونه سابقه جراحی آنورکتال، هموروئید یا دیابت
• وجود بی اختیاری ادرار یا مدفوع
• سایر علائم و نشانه ها، مانند خونریزی یا گرفتگی معده
• معاينه جسمي و بررسي پوست ناحيه مقعد لازم است چون نرمال بودن پوست يا هرگونه زخم، قرمزي و يا تغيير ضخامت پوست ناشي از خارش‌های مداوم و مكرر بايد بررسي شوند. پزشک با انجام معابن مقعدی علائم زیر را جستجو می‌کند:

سواب برای بررسی عفونت
بیوپسی، در صورت وجود تغییرات مربوط به پوست یا سایر تغییرات
کشت مدفوع اگر اسهال یک علامت باشد
آزمایش خون برای رد شرایط سیستمیک، مانند بیماری کبد

سابقه سفرهای انجام شده، داروها و پمادهای مصرف شده، سابقه دقيق مواد و عادات غذايی كه احتمالا در خارش نقش دارند نيز بايد بررسی شوند. در اغلب اوقات مصرف زياد قهوه، چای، نوشابه، مايعات انرژي زا موثر هستند. در نهايت، عوامل عفونتی مانند انگل در كودكان (به ندرت در بزرگسالان) بايد مد نظر گرفته شوند.

علاوه بر بررسي ناحيه پوست ، احتمالا پزشك تست تيجيتال ركتوم انجام ميدهد (وارد كردن انگشت به مقعد) و براي تكميل بررسي بايد كانال مقعد را با ابزار آنوسكوپ ارزيابي و حتي با برداشت 3 الي 4 ميليمتر از بافت جهت تجويز درمان مناسب نمونه برداري كرد.

ضمنا براي نمونه برداري ميتوان از سواب يا تراشيدن پوست استفاده كرد. معاينه جسمي از ديگر نواحي بدن هم شايد لازم باشد.

بررسي دقيق مقعد ضروري است ولي بايد كوتاه و مختصر باشد تا بيمار خجالت زده نشود. آزمايشات معمولا كمي ناراحت كننده هستند ولي دردناک نيستند.

درمان خارش مقعد

درمان معمولا چالش برانگيز است چون در اكثر موارد علت خارش قابل شناسايي نيست. به علاوه با توجه به علل گوناگون خارش مقعد، روش های درمانی هم متفاوت هستند.

اگر عامل خارش مقعدی یکی از عارضه‌های هموروئید، شقاق یا فیستول باشد باید حتما به پزشک مراجعه کنید تا با توجه به شدت پیشرفت بیماری، بهترین راه درمان را برای شما تجویز کند. در بسیاری از مواقع، جراحی و لیزر بیماری هایی مثل هموروئید، شقاق، فیستول و… تنها راه‌هایی هستند که این عارضه ها را بطور قطعی درمان می‌کنند.

اقدامات دارویی و خانگی

• استفاده از دارو برای حجيم و تنظيم كردن مدفوع لازم است تا از نشت احتمالی جلوگيری کند و تخليه كامل صورت گيرد. در اين راستا مدفوع بايد نرم و حجيم بوده و به راحتي دفع شود.
• اكثر افراد از مكمل‌هايی مانند Citrucel, Metamucil, Fibercon, Benefiber, Konsyl استفاده می‌كنند. اين مواد بصورت كپسول يا پودر موجودند و مصرف آن يک يا دو بار در روز است. فيبر رطوبت مدفوع را جذب و آن را حجيم ميكند تا تخليه كامل صورت گيرد.
• اگر مدفوع همچنان شل باقی بماند بايد از داروهای ضد اسهال استفاده كرد. در شرايط حادتر ميتوان داروی Lomotil برای سفت كردن مدفوع بكار برد. در اين خصوص با پزشک مشورت كنيد.
• برخي اوقات تغيير رژيم غذايي برای درمان خارش ضروري است. يك سري مواد احتمالا بر خارش اثر دارند مانند چای، نوشابه، شكلات، گوجه فرنگي، آبجو . اين مواد عملكرد عضلات اسفنکنر را كم و منجر به نشت مدفوع ميشوند و استفاده ي زياد از حد آنها علائم را تشديد مي‌كنند.
• بهترين راه، حذف يک به يک اين مواد از رژيم غذاي طي چند هفته ای است. اگر علائم بهتر شدند ميتوانيد اين مواد را با حجم بسيار كم مجددا به رژيم غذايتان برگردانيد و ببينيد چه تاثيری روی بروز مجدد علائم دارند.
• تغيير و اصلاح عادات بهداشتی طي اجابت هم بسيار مهم هستند. بايد خاطر نشان كرد نيازی نيست مقعد بيش از حد پاک سازی و ماليده شود و شستن با آب كافي است. بايد از مواد تحريک كننده مانند صابون ، مواد عطري ، نرم كننده لباس و دستمال بچه كه حاوي مواد معطر كننده هستند پرهيز كرد. براي شستن صابون باقيمانده روي بدن از شلنگ سيار دوش استفاده كنيد.
• Balneol يك پاك كننده ي ملايم و آرامش بخش است كه بصورت روغني هم در بازار موجود است و ميتوانيد در منزل يا بيرون به راحتي از آن استفاده كنيد. يك ماده پاک كننده ديگر محلول رقيق شده آب و سركه سفيد است.
• يك قاشق غذاخوري سركه سفيد در يك ليوان آب بريزيد و در توالت نگه داريد و هر بار خود را با پنبه پاك كنيد. محلول Burrow (يك قرص Domeboro در نيم ليتر آب) هم پاك كننده  ملايمي است كه ميتوانيد در بطري پلاستيكي نگه داريد و به جاي آب و صابون از آن استفاده كنيد.

هدف نهايي از تمام اين روش‌ها‌، خشک و بهداشتي و سالم نگه داشتن پوست است. پس از پاكسازی مي‌توان پوست را به كمک سشوار با حرارت كم خشک كرد. پودر ضدقارچ Zeasorb هم رطوبت را جذب مي‌كند و برای خشک كردن مناسب است. پنبه را با پودر آغشته و روي محل بگذاريد تا رطوبت را جذب كند. از لباس هاي زير تنگ ساخته شده از مواد مصنوعي پرهيز كنيد.

يك اصل مهم ولي غالبا بسيار سخت اينست كه خارش طوري مديريت شود كه منجر به زخم نشود. بدين معنا كه با دست يا دستمال توالت خارش ندهيم. اصلاح عادت و خودداري از خارش معمولا بسيار سخت است و برخی افراد حتی در موقع خواب هم بدون اينكه بدانند اينكار را تا زمان بيدار شدن انجام می‌دهند. برای اين دسته افراد توصيه مي‌شود ناخن‌هايشان را هميشه كوتاه نگه دارند و يا در شب دستكش های نرم پارچه اي و سبك بدست كنند.

• برای كنترل علائم ميتوان از پمادهاي استروئيدي استفاده كرد. پماد موضعي هيدروكورتيزون 1% در دو يا سه نوبت در روز به مدت كوتاه ميتواند خارش را تسكين دهد. پماد بتامتازون كه تاثير طولاني تري دارد هم موثر است. استفاده طولاني از استروئيدهاي قوی باعث نازك شدن پوست و در نتيجه بدتر شدن خارش ميشود و نبايد بيش از چهار تا هشت هفته از آنها استفاده شود. در صورتيكه پوست نازك شده باشد ميتوان از پمادهاي آنتي بيوتيكي كمك گرفت. بايد خاطر نشان كرد كرم بيشتر از پماد باعث نازكي پوست ميشود.
• براي محافظت از پوست اطراف مقعد ميتوان از كرم اكسيد روي استفاده كرد. پمادهاي بي حس كننده اي از قبيل منتول ، فينول ، كمفور و يا تركيبي از آنها هم موثر هستند. تركيب كالموزپتين با اكسيد روي و منتول هم تسكين دهنده ي بسيار مفيدی است.
• اگر فكر ميكنيد محل عفوني شده ميتوانيد از پمادهاي آنتي بيوتيكي (جنتامايسين، كليندامايسين يا باسيتراسين) يا ضد قارچي (كلوتريمازول، نيستاتين) همراه با ديگر روش های درمانی استفاده كنيد. اين پمادها را قبل از خواب و مجددا پس از حمام صبح بكار ببريد.
• بيماراني كه بخاطر خارش ، پوستشان تغيير ملايم تا شديد يافته ميتوانند با بكارگيري تركيب رنگ Berwick با الكل درمان شوند. اين ماده خارش را رفع ميكند ولي درصورت وجود زخم ميسوزاند. براي اين كار پزشك ماده را با سشوار خشك ميكند و با بنزوئين روي محل قرار ميدهد و دوباره آن را خشك ميكند.
• اين رنگ براي چند روز در جايش باقي ميماند و تا زمانيكه پوست باسازي شود و التيام يابد مسكن بسيار مفيدي است. اين نوع درمان بايد در مطب پزشك انجام شود نه در منزل.

برای برخي بيماران مشكل براي مدتي بهتر ميشود ولي بعدا دوباره عود ميكند و مديريت وضعيت و رفع كامل مشكل برايشان بسيار سخت است. براي اين دسته افراد پماد Capsaicin توصيه مي‌شود. كاپسايسين ماده ايست كه از فلفل قرمز گرفته ميشود و گفته ميشود حساسيت برخي عصب ها را كاهش ميدهد. اين دارو روي يك سري بيماران امتحان شده و بيش از 70 درصد از آنها تا يازده ماه بدون علائم بودند. اين دارو در غلظت بسيار كم 0.006% تهيه می‌شود.

تعداد كمي از بيماران هم نتيجه خوبي از تمام اين گزينه هاي درماني نمي‌گيرند و بايد با تزريق درمان شوند. اين نوع درمان براي بيماراني كه خارش شديد و دائمي دارند جواب ميدهد. در اين خصوص ماده ي آبي رنگ ميتيلين به پوست تزريق و در نتيجه انتهاي عصب ها نابود و خارش تسكين مي يابد. ميتيلين آبي رنگ را ميتوان با پمادهاي بي حس كننده تركيب و به محل خارش يا زير محل تزريق كرد. بيمار در محل تزريق احساس تغيير و بي حسي ميكند (چيزي مشابه بي حسي دندان) و پوست اطراف محل هم آبي رنگ ميشود. در موارد بسيار نادر اگر تزريق در نزديكي سطح پوست صورت گيرد پوست آسيب و زخمی مي‌شود.

سوالات متداول درباره خارش مقعد