بررسی دلایل خارش مقعد و نحوه درمان آن

خارش مقعد (Pruritis ani) مشکلی است که هم برای مردان و هم زنان پیش می آید. در اینجا اطلاعاتی در خصوص مفهوم ، علائم ، ارزیابی و گزینه های درمانی خارش برای بیمار ارائه میشود. خارش مقعد اکثرا در بزرگسالان بین سنین ۴۰ تا ۶۰ سالگی (۱ الی ۵ درصد از عموم مردم) رخ میدهد. خارش مقعد در مردان بیشتر است و نسبت آن در مقایسه با زنان ۴ به ۱ است. برای خارش مقعد علت های گوناگونی وجود دارد و به همین خاطر تشخیص دقیق برای تجویز درمان مناسب اهمیت بسیار بالایی دارد.

خارش مقعد (Pruritis ani) مشکلی است که هم برای مردان و هم زنان پیش می آید. در اینجا اطلاعاتی در خصوص مفهوم ، علائم ، ارزیابی و گزینه های درمانی خارش برای بیمار ارائه میشود. خارش مقعد اکثرا در بزرگسالان بین سنین ۴۰ تا ۶۰ سالگی (۱ الی ۵ درصد از عموم مردم) رخ میدهد. خارش مقعد در مردان بیشتر است و نسبت آن در مقایسه با زنان ۴ به ۱ است. برای خارش مقعد علت های گوناگونی وجود دارد و به همین خاطر تشخیص دقیق برای تجویز درمان مناسب اهمیت بسیار بالایی دارد.

خارش مقعد چیست؟

Pruritis ani  یک اصطلاح لاتین به معنی خارش مقعد است که یک احساس ناخوشایند در پوست اطراف مقعد ایجاد میشود و شخص تمایل به رفع خارش پیدا میکند. خارش به دو نوع “اولیه” و “ثانویه” طبقه بندی میشود. در حالت اول علت خارش مقعد نامعلوم و غیر قابل تشخیص و در حالت ثانویه علت مشخص و درمان خاص قابل تجویز است.

تحریک جزئی پوست منجر به خارش مقعد میشود و اگر ادامه یابد پوست آسیب میبیند و محل خارش بزرگتر و سوزش بیشتر میشود. خاراندن مکرر باعث میشود تا شخص بیشتر بخواهد محل را خارش دهد و این خود مشکل را بدتر میکند.

علت خارش مقعد چیست؟

خارش مقعد در بسیاری از مشکلات آنورکتال عمومی است و عواملی مانند  بواسیر ، پوست اضافی ، بی اختیاری ، فیستول مقعد (کانال غیرعادی بین روده و سطح پوست یا اندامها) ، شقاق مقعد (شیارهای دردناک) و زگیل مقعد در آن دخیل هستند. علت خارش بلند مدت از نوع اولیه همیشه قابل تشخیص نیست ولی حدث بر اینست که ترشحات تحریک کننده از کانال مقعد منجر به خارش مقعد میشود و ادامه ی آن در بلند مدت عصب های پوست را بصورت مزمن تحریک و فعال میکند. ضمنا خارش میتواند از اختلالات عصبی و همچنین تحریک سیستم عصبی مرکزی مثلا ناشی از دارو باشد. برخی مواقع هم علت خارش محرکات ذهنی است و ریشه ی علائم از مغز است نه اندام های دیگر.

از دیگر عوامل خارش مقعد میتوان به رطوبت ناشی از عرق یا مدفوع یا ترشحات اشاره کرد. طبق بررسی های انجام شده خارش به محض تمیز کردن محل اطراف مقعد رفع میشود که این خود نشانه ای از علت خارش مقعد است. علت خارش علاوه بر بهداشت نامناسب میتواند از بهداشت زیاد از حد ناشی از صابون های تحریک کننده و کرم های معطر هم باشد. بهداشت بیش از حد و استفاده از استروئیدهای موضعی پوست را زخم و به آن آسیب میرساند که در نتیجه مشکل به خاطر تمیزی زیاد از حد بدتر میشود.

هرچند مطالعه ی زیادی روی غذاهای خاص انجام نشده ولی عوامل غذایی هم میتواند در بروز خارش اثر داشته باشد. قهوه (کافئین دار یا بدون کافئین) یکی از عوامل اصلی خارش است. مصرف قهوه قدرت انقباض عضلات مقعد در حالت عادی را کاهش و باعث نشت ترشحات و مدفوع میشود. مواد غذایی موثر دیگر شامل چای ، نوشابه ، مایعات انرژی زا ، شکلات ، میوه های مرکباتی ، گوجه فرنگی ، غذاهای تند ، آبجو ، لبنیات و آجیل هستند.

عفونت هم یکی از دلایل خارش مقعد است ، برای مثال ، عفونت پوستی باکتریایی ، عفونت قارچی (هرچند برخی قارچها بطور طبیعی روی پوست مقعد حضور دارند) ، عفونت انگلی با کرمک یا انگل ، عفونت ویروسی و زگیل مقعد.

خارش مقعد از نوع “ثانویه” میتواند دلایل پوستی گوناگونی داشته باشد مثل : پسوریازیس ، درماتیت سبورئیک ، درماتیت آتوپیک ، درماتیت تماسی ، پلانوس لیچن ، سیمپلکی لیچن ، اسکلروز لیچن . همچنین یک سری سرطان مانند بیماری “بوون” یا بیماری “ماماری پاجت” علل بالقوه خارش هستند.

دیگر عوامل ، بیماری هایی هستند که کل بدن را در بر گرفته اند مثل : دیابت ، لوسمی و لنفوم ، نارسایی کلیه ، بیماری های کبدی (یرقان انسدادی) ، کم خونی و فقر آهن یا پرکاری تیروئید.

با وجود اینکه خارش میتواند علت های متنوعی داشته باشد ولی باید خاطر نشان کرد در بسیاری از موارد علت اصلی غیر قابل تشخیص است .

بررسی بیمار

سابقه پزشکی بیمار ، زمان و مدت خارش و همچنین علائم همراه آن باید بررسی شوند. مواردی از قبیل تعدد و حالت اجابت ، ترشح احتمالی مدفوع ، حس رطوبت یا حس اجابت ناتمام ، نحوه ی بهداشت و پاکسازی پس از اجابت همگی باید بررسی شوند.

سابقه ی سفرهای انجام شده ، داروها و پمادهای مصرف شده ، سابقه ی دقیق مواد و عادات غذایی که احتمالا در خارش نقش دارند نیز باید بررسی شوند. در اغلب اوقات مصرف زیاد قهوه ، چای ، نوشابه ، مایعات انرژی زا موثر هستند. در نهایت ، عوامل عفونتی مانند انگل در کودکان (به ندرت در بزرگسالان) باید مد نظر گرفته شوند.

معاینه ی جسمی و بررسی پوست ناحیه ی مقعد لازم است چون نرمال بودن پوست یا هرگونه زخم ، قرمزی و یا تغییر ضخامت پوست ناشی از خارش های مداوم و مکرر باید بررسی شوند.

در بیمارستان مرکزی واشنگتن ، خارش نوع اولیه (ایدیوپاتیک) طی یک سیستم مرحله بندی و طبقه بندی شده است: مرحله ی صفر حاکی از پوست نرمال است ، مرحله ی۱: پوست ملتهب و قرمز ، مرحله ی۲: پوست ضخیم شده ، مرحله ی۳: پوست ضخیم با لبه های تیز و زخم شده.

علاوه بر بررسی ناحیه پوست ، احتمالا پزشک تست تیجیتال رکتوم انجام میدهد (وارد کردن انگشت به مقعد) و برای تکمیل بررسی باید کانال مقعد را با ابزار آنوسکوپ ارزیابی و حتی با برداشت ۳ الی ۴ میلیمتر از بافت جهت تجویز درمان مناسب نمونه برداری کرد. ضمنا برای نمونه برداری میتوان از سواب یا تراشیدن پوست استفاده کرد. معاینه جسمی از دیگر نواحی بدن هم شاید لازم باشد.

بررسی دقیق مقعد ضروری است ولی باید کوتاه و مختصر باشد تا بیمار خجالت زده نشود. آزمایشات معمولا کمی ناراحت کننده هستند ولی دردناک نیستند.

درمان خارش مقعد

درمان باید پوست را به حالت تمیز و خشک و بدون زخم برگرداند. درمان معمولا چالش برانگیز است چون در اکثر موارد علت خارش قابل شناسایی نیست. استفاده از دارو برای حجیم و تنظیم کردن مدفوع لازم است تا از نشت احتمالی جلوگیری و تخلیه کامل صورت گیرد. در این راستا مدفوع باید نرم ، حجیم و به راحتی تمیز شود. اکثر افراد از مکمل هایی مانند Citrucel, Metamucil, Fibercon, Benefiber, Konsyl  استفاده میکنند. این مواد بصورت کپسول یا پودر موجودند و مصرف آن یک یا دو بار در روز است. فیبر رطوبت مدفوع را جذب و آن را حجیم میکند تا تخلیه ی کامل صورت گیرد.

اگر مدفوع همچنان شل باقی بماند باید از داروهای ضداسهال استفاده کرد. در شرایط حادتر میتوان داروی Lomotil برای سفت کردن مدفوع بکار برد. در این خصوص با پزشک مشورت کنید.

برخی اوقات تغییر رژیم غذایی برای درمان خارش ضروری است. یک سری مواد احتمالا بر خارش اثر دارند مانند چای ، نوشابه ، شکلات ، گوجه فرنگی ، آبجو . این مواد عملکرد عضلات اسفینکتر را کم و منجر به نشت مدفوع میشوند و استفاده ی زیاد از حد آنها علائم را تشدید میکنند. بهترین راه ، حذف یک به یک این مواد از رژیم غذای طی چند هفته ای است. اگر علائم بهتر شدند میتوانید این مواد را با حجم بسیار کم مجددا به رژیم غذایتان برگردانید و ببینید چه تاثیری روی بروز مجدد علائم دارند.

تغییر و اصلاح عادات بهداشتی طی اجابت هم بسیار مهم هستند. باید خاطر نشان کرد نیازی نیست مقعد بیش از حد پاک سازی و مالیده شود و شستن با آب کافی است. باید از مواد تحریک کننده مانند صابون ، مواد عطری ، نرم کننده لباس و دستمال بچه که حاوی مواد معطر کننده هستند پرهیز کرد. برای شستن صابون باقیمانده روی بدن از شلنگ سیار دوش استفاده کنید.

Balneol یک پاک کننده ی ملایم و آرامش بخش است که بصورت روغنی هم در بازار موجود است و میتوانید در منزل یا بیرون به راحتی از آن استفاده کنید. یک ماده ی پاک کننده ی دیگر محلول رقیق شده ی آب و سرکه سفید است. یک قاشق غذاخوری سرکه سفید در یک لیوان آب بریزید و در توالت نگه دارید و هر بار خود را با پنبه پاک کنید. محلول Burrow (یک قرص Domeboro در نیم لیتر آب) هم پاک کننده ی ملایمی است که میتوانید در بطری پلاستیکی نگه دارید و به جای آب و صابون از آن استفاده کنید.

هدف نهایی از تمام این روش ها ، خشک و بهداشتی و سالم نگه داشتن پوست است. پس از پاکسازی میتوان پوست را به کمک سشوار با حرارت کم خشک کرد. پودر ضدقارچ Zeasorb هم رطوبت را جذب میکند و برای خشک کردن مناسب است. پنیه را با پودر آغشته و روی محل بگذارید تا رطوبت را جذب کند. از لباس های زیر تنگ ساخته شده از مواد مصنوعی پرهیز کنید.

یک اصل مهم ولی غالبا بسیار سخت اینستکه خارش طوری مدیریت شود که منجر به زخم نشود ، بدین معنا که با دست یا دستمال توالت خارش ندهیم. اصلاح عادت و خودداری از خارش معمولا بسیار سخت است و برخی افراد حتی در موقع خواب هم بدون اینکه بدانند اینکار را تا زمان بیدار شدن انجام میدهند. برای این دسته افراد توصیه میشود ناخن هایشان را همیشه کوتاه نگه دارند و یا در شب دستکش های نرم پارچه ای و سبک بدست کنند.

برای کنترل علائم میتوان از پمادهای استروئیدی استفاده کرد. پماد موضعی هیدروکورتیزون ۱% در دو یا سه نوبت در روز به مدت کوتاه میتواند خارش را تسکین دهد. پماد بتامتازون که تاثیر طولانی تری دارد هم موثر است. استفاده ی طولانی از استروئیدهای قوی باعث نازک شدن پوست و در نتیجه بدتر شدن خارش میشود و نباید بیش از چهار تا هشت هفته از آنها استفاده شود. در صورتیکه پوست نازک شده باشد میتوان از پمادهای آنتی بیوتیکی کمک گرفت. باید خاطر نشان کرد کرم بیشتر از پماد باعث نازکی پوست میشود.

برای محافظت از پوست اطراف مقعد میتوان از کرم اکسید روی استفاده کرد. پمادهای بی حس کننده ای از قبیل منتول ، فینول ، کمفور و یا ترکیبی از آنها هم موثر هستند. ترکیب کالموزپتین با اکسید روی و منتول هم تسکین دهنده ی بسیار مفیدی است. اگر فکر میکنید محل عفونی شده میتوانید از پمادهای آنتی بیوتیکی (جنتامایسین ، کلیندامایسین یا باسیتراسین) یا ضد قارچی (کلوتریمازول ، نیستاتین) همراه با دیگر روش های درمانی استفاده کنید. این پمادها را قبل از خواب و مجددا پس از حمام صبح بکار ببرید.

بیمارانی که بخاطر خارش ، پوستشان تغییر ملایم تا شدید یافته میتوانند با بکارگیری ترکیب رنگ Berwick با الکل درمان شوند. این ماده خارش را رفع میکند ولی درصورت وجود زخم میسوزاند. برای این کار پزشک ماده را با سشوار خشک میکند و با بنزوئین روی محل قرار میدهد و دوباره آن را خشک میکند. این رنگ برای چند روز در جایش باقی میماند و تا زمانیکه پوست باسازی شود و التیام یابد مسکن بسیار مفیدی است. این نوع درمان باید در مطب پزشک انجام شود نه در منزل.

برای برخی بیماران مشکل برای مدتی بهتر میشود ولی بعدا دوباره عود میکند و مدیریت وضعیت و رفع کامل مشکل برایشان بسیار سخت است. برای این دسته افراد پماد Capsaicin توصیه میشود. کاپسایسین ماده ایست که از فلفل قرمز گرفته میشود و گفته میشود حساسیت برخی عصب ها را کاهش میدهد. این دارو روی یک سری بیماران امتحان شده و بیش از ۷۰ درصد از آنها تا یازده ماه بدون علائم بودند. این دارو در غلظت بسیار کم ۰٫۰۰۶% تهیه میشود.

تعداد کمی از بیماران هم نتیجه ی خوبی از تمام این گزینه های درمانی نمیگیرند و باید با تزریق درمان شوند. این نوع درمان برای بیمارانی که خارش شدید و دائمی دارند جواب میدهد. در این خصوص ماده ی آبی رنگ میتیلین به پوست تزریق و در نتیجه انتهای عصب ها نابود و خارش تسکین می یابد. میتیلین آبی رنگ را میتوان با پمادهای بی حس کننده ترکیب و به محل خارش یا زیر محل تزریق کرد. بیمار در محل تزریق احساس تغییر و بی حسی میکند (چیزی مشابه بی حسی دندان) و پوست اطراف محل هم آبی رنگ میشود. در موارد بسیار نادر اگر تزریق در نزدیکی سطح پوست صورت گیرد پوست آسیب و زخمی میشود.

سئولات متداول از جراح:

• خارش مقعد چیست؟
• چه گزینه هایی برای دارو دارم ؟
• آیا خارش مقعد مجددا عود میکند؟
• آیا به جراحی نیاز دارم؟
• اگر تغییر سبک و عادات زندگی ، داروها یا تغییر نحوه ی بهداشت روی خارش تاثری نگذارد چه باید کرد؟